[345] สายมนุสิฏฺโฐ ปาโต วิเสสํ อธิคมิสฺสตีติ อตฺถงฺคเต สูริเย อนุสิฏฺโฐ อรุณุคฺคมเน วิเสสํ อธิคมิสฺสติฯ ปาตมนุสิฏฺโฐ สายนฺติ อรุณุคฺคมเน อนุสิฏฺโฐ สูริยตฺถงฺคมนเวลายํฯ อยญฺจ ปน เทสนา เนยฺยปุคฺคลวเสน วุตฺตาฯ ทนฺธปญฺโญ หิ เนยฺยปุคฺคโล สตฺตหิ ทิวเสหิ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ติกฺขปญฺโญ เอกทิวเสน, เสสทิวเส มชฺฌิมปญฺญาวเสน เวทิตพฺพํฯ อโห พุทฺโธ อโห ธมฺโม อโห ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตตาติ ยสฺมา พุทฺธธมฺมานํ อุฬารตาย ธมฺมสฺส จ สฺวากฺขาตตาย ปาโต กมฺมฏฺฐานํ กถาเปตฺวา สายํ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตสฺมา ปสํสนฺโต เอวมาหฯ ยตฺร หิ นามาติ วิมฺหยตฺเถ นิปาโตฯ

[346] กุจฺฉิมตีติ อาปนฺนสตฺตาฯ โย เม อยํ, ภนฺเต, กุจฺฉิคโตติ กิํ ปเนวํ สรณํ คหิตํ โหตีติฯ น โหติฯ อจิตฺตกสรณคมนํ นาม นตฺถิ, อารกฺโข ปนสฺส ปจฺจุปฏฺฐิโตว โหติฯ อถ นํ ยทา มหลฺลกกาเล มาตาปิตโร, – ‘‘ตาต, กุจฺฉิคตเมว ตํ สรณํ คณฺหาปยิมฺหา’’ติ สาเรนฺติ, โส จ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อหํ สรณํ คโต อุปาสโก’’ติ สติํ อุปฺปาเทติ, ตทา สรณํ คหิตํ นาม โหติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

โพธิราชกุมารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. องฺคุลิมาลสุตฺตวณฺณนา

[347] เอวํ เม สุตนฺติ องฺคุลิมาลสุตฺตํฯ ตตฺถ องฺคุลีนํ มาลํ ธาเรตีติ กสฺมา ธาเรติ? อาจริยวจเนนฯ ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา –

อยํ กิร โกสลรญฺโญ ปุโรหิตสฺส มนฺตาณิยา นาม พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ พฺราหฺมณิยา รตฺติภาเค คพฺภวุฏฺฐานํ อโหสิฯ

ตสฺส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนกาเล สกลนคเร อาวุธานิ ปชฺชลิํสุ, รญฺโญ มงฺคลสกุนฺโตปิ สิริสยเน ฐปิตา อสิลฏฺฐิปิ ปชฺชลิฯ พฺราหฺมโณ นิกฺขมิตฺวา นกฺขตฺตํ โอโลเกนฺโต โจรนกฺขตฺเตน ชาโตติ รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา สุขเสยฺยภาวํ ปุจฺฉิฯ

ราชา ‘‘กุโต, เม อาจริย, สุขเสยฺยา? มยฺหํ มงฺคลาวุธํ ปชฺชลิ, รชฺชสฺส วา ชีวิตสฺส วา อนฺตราโย ภวิสฺสติ มญฺเญ’’ติฯ มา ภายิ, มหาราช, มยฺหํ ฆเร กุมาโร ชาโต, ตสฺสานุภาเวน น เกวลํ ตุยฺหํ นิเวสเน, สกลนคเรปิ อาวุธานิ ปชฺชลิตานีติฯ กิํ ภวิสฺสติ อาจริยาติ? โจโร ภวิสฺสติ มหาราชาติฯ กิํ เอกโจรโก, อุทาหุ รชฺชทูสโก โจโรติ? เอกโจรโก เทวาติฯ เอวํ วตฺวา จ ปน รญฺโญ มนํ คณฺหิตุกาโม อาห – ‘‘มาเรถ นํ เทวา’’ติฯ เอกโจรโก สมาโน กิํ กริสฺสติ? กรีสสหสฺสเขตฺเต เอกสาลิสีสํ วิย โหติ, ปฏิชคฺคถ นนฺติฯ ตสฺส นามคฺคหณํ คณฺหนฺตา สยเน ฐปิตมงฺคลอสิลฏฺฐิ, ฉทเน ฐปิตา สรา, กปฺปาสปิจุมฺหิ ฐปิตํ ตาลวณฺฏกรณสตฺถกนฺติ เอเต ปชฺชลนฺตา กิญฺจิ น หิํสิํสุ, ตสฺมา อหิํสโกติ นามํ อกํสุฯ ตํ สิปฺปุคฺคหณกาเล ตกฺกสีลํ เปสยิํสุฯ

โส ธมฺมนฺเตวาสิโก หุตฺวา สิปฺปํ ปฏฺฐเปสิฯ วตฺตสมฺปนฺโน กิํการปฏิสฺสาวี มนาปจารี ปิยวาที อโหสิฯ เสสอนฺเตวาสิกา พาหิรกา อเหสุํฯ เต – ‘‘อหิํสกมาณวกสฺส อาคตกาลโต ปฏฺฐาย มยํ น ปญฺญายาม, กถํ นํ ภินฺเทยฺยามา’’ติ? นิสีทิตฺวา มนฺตยนฺตา – ‘‘สพฺเพหิ อติเรกปญฺญตฺตา ทุปฺปญฺโญติฯ น สกฺกา วตฺตุํ, วตฺตสมฺปนฺนตฺตา ทุพฺพตฺโตติฯ น สกฺกา วตฺตุํ, ชาติสมฺปนฺนตฺตา ทุชฺชาโตติ น สกฺกา วตฺตุํ, กินฺติ กริสฺสามา’’ติ? ตโต เอกํ ขรมนฺตํ มนฺตยิํสุ ‘‘อาจริยสฺส อนฺตรํ กตฺวา นํ ภินฺทิสฺสามา’’ติ ตโย ราสี หุตฺวา ปฐมํ เอกจฺเจ อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐํสุฯ กิํ ตาตาติ? อิมสฺมิํ เคเห เอกา กถา สุยฺยตีติฯ กิํ ตาตาติ? อหิํสกมาณโว ตุมฺหากํ อนฺตเร ทุพฺภตีติ มญฺญามาติฯ อาจริโย สนฺตชฺเชตฺวา – ‘‘คจฺฉถ วสลา, มา เม ปุตฺตํ มยฺหํ อนฺตเร ปริภินฺทถา’’ติ นิฏฺฐุภิฯ ตโต อิตเร, อถ อิตเรหิ ตโยปิ โกฏฺฐาสา อาคนฺตฺวา ตเถว วตฺวา – ‘‘อมฺหากํ อสทฺทหนฺตา อุปปริกฺขิตฺวา ชานาถา’’ติ อาหํสุฯ

อาจริโย สิเนเหน วทนฺเต ทิสฺวา ‘‘อตฺถิ มญฺเญ สนฺถโว’’ติ ปริภิชฺชิตฺวา จินฺเตสิ ‘‘ฆาเตมิ น’’นฺติฯ ตโต จินฺเตสิ – ‘‘สเจ ฆาเตสฺสามิ ‘ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย อตฺตโน สนฺติกํ สิปฺปุคฺคหณตฺถํ อาคเต มาณวเก โทสํ อุปฺปาเทตฺวา ชีวิตา โวโรเปตี’ติฯ ปุน โกจิ สิปฺปุคฺคหณตฺถํ น อาคมิสฺสติ, เอวํ เม ลาโภ ปริหายิสฺสติ, อถ นํ สิปฺปสฺส ปริโยสานุปจาโรติ วตฺวา ชงฺฆสหสฺสํ ฆาเตหีติ วกฺขามิฯ อวสฺสํ เอตฺถ เอโก อุฏฺฐาย ตํ ฆาเตสฺสตี’’ติฯ

อถ นํ อาห – ‘‘เอหิ ตาต ชงฺฆสหสฺสํ ฆาเตหิ, เอวํ เต สิปฺปสฺส อุปจาโร กโต ภวิสฺสตี’’ติฯ มยํ อหิํสกกุเล ชาตา, น สกฺกา อาจริยาติฯ อลทฺธุปจารํ สิปฺปํ ผลํ น เทติ ตาตาติฯ โส ปญฺจาวุธํ คเหตฺวา อาจริยํ วนฺทิตฺวา อฏวิํ ปวิฏฺโฐฯ อฏวิํ ปวิสนฏฺฐาเนปิ อฏวิมชฺเฌปิ อฏวิโต นิกฺขมนฏฺฐาเนปิ ฐตฺวา มนุสฺเส ฆาเตติฯ วตฺถํ วา เวฐนํ วา น คณฺหาติฯ เอโก ทฺเวติ คณิตมตฺตเมว กโรนฺโต คจฺฉติ, คณนมฺปิ น อุคฺคณฺหาติฯ ปกติยาปิ ปญฺญวา เอส, ปาณาติปาติโน ปน จิตฺตํ น ปติฏฺฐาติ, ตสฺมา อนุกฺกเมน คณนมฺปิ น สลฺลกฺเขสิ, เอเกกํ องฺคุลิํ ฉินฺทิตฺวา ฐเปติฯ ฐปิตฏฺฐาเน องฺคุลิโย วินสฺสนฺติ, ตโต วิชฺฌิตฺวา องฺคุลีนํ มาลํ กตฺวา ธาเรสิ, เตเนว จสฺส องฺคุลิมาโลติ สงฺขา อุทปาทิฯ โส สพฺพํ อรญฺญํ นิสฺสญฺจารมกาสิ, ทารุอาทีนํ อตฺถาย อรญฺญํ คนฺตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ

รตฺติภาเค อนฺโตคามมฺปิ อาคนฺตฺวา ปาเทน ปหริตฺวา ทฺวารํ อุคฺฆาเตติฯ ตโต สยิเตเยว มาเรตฺวา เอโก เอโกติ คเหตฺวา คจฺฉติฯ คาโม โอสริตฺวา นิคเม อฏฺฐาสิ, นิคโม นคเรฯ มนุสฺสา ติโยชนโต ปฏฺฐาย ฆรานิ ปหาย ทารเก หตฺเถสุ คเหตฺวา อาคมฺม สาวตฺถิํ ปริวาเรตฺวา ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา – ‘‘โจโร, เต เทว, วิชิเต องฺคุลิมาโล นามา’’ติอาทีนิ วทนฺตา กนฺทนฺติฯ ภคฺคโว ‘‘มยฺหํ ปุตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา พฺราหฺมณิํ อาห – โภติ องฺคุลิมาโล นาม โจโร อุปฺปนฺโน, โส น อญฺโญ, ตว ปุตฺโต อหิํสกกุมาโรฯ

อิทานิ ราชา ตํ คณฺหิตุํ นิกฺขมิสฺสติ, กิํ กตฺตพฺพนฺติ? คจฺฉ สามิ, ปุตฺตํ เม คเหตฺวา เอหีติฯ นาหํ ภทฺเท อุสฺสหามิ, จตูสุ หิ ชเนสุ วิสฺสาโส นาม นตฺถิ, โจโร เม ปุราณสหาโยติ อวิสฺสาสนีโย, สาขา เม ปุราณสนฺถตาติ อวิสฺสาสนียา, ราชา มํ ปูเชตีติ อวิสฺสาสนีโย, อิตฺถี เม วสํ คตาติ อวิสฺสาสนียาติฯ มาตุ หทยํ ปน มุทุกํ โหติฯ ตสฺมา อหํ ปน คนฺตฺวา มยฺหํ ปุตฺตํ อาเนสฺสามีติ นิกฺขนฺตาฯ

ตํทิวสญฺจ ภควา ปจฺจูสสมเย โลกํ โวโลเกนฺโต องฺคุลิมาลํ ทิสฺวา – ‘‘มยิ คเต เอตสฺส โสตฺถิ ภวิสฺสติฯ อคามเก อรญฺเญ ฐิโต จตุปฺปทิกํ คาถํ สุตฺวา มม สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ฉ อภิญฺญา สจฺฉิกริสฺสติฯ สเจ น คมิสฺสามิ, มาตริ อปรชฺฌิตฺวา อนุทฺธรณีโย ภวิสฺสติ, กริสฺสามิสฺส สงฺคห’’นฺติ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ ตํ สงฺคณฺหิตุกาโม วิหารา นิกฺขมิฯ เอตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[348] สงฺกริตฺวา สงฺกริตฺวาติ สงฺเกตํ กตฺวา วคฺควคฺคา หุตฺวาฯ หตฺถตฺถํ คจฺฉนฺตีติ หตฺเถ อตฺถํ วินาสํ คจฺฉนฺติฯ กิํ ปน เต ภควนฺตํ สญฺชานิตฺวา เอวํ วทนฺติ อสญฺชานิตฺวาติ? อสญฺชานิตฺวาฯ อญฺญาตกเวเสน หิ ภควา เอกโกว อคมาสิฯ โจโรปิ ตสฺมิํ สมเย ทีฆรตฺตํ ทุพฺโภชเนน จ ทุกฺขเสยฺยาย จ อุกฺกณฺฐิโต โหติฯ กิตฺตกา ปนาเนน มนุสฺสา มาริตาติ? เอเกนูนสหสฺสํฯ โส ปน อิทานิ เอกํ ลภิตฺวา สหสฺสํ ปูเรสฺสตีติ สญฺญี หุตฺวา ยเมว ปฐมํ ปสฺสามิ, ตํ ฆาเตตฺวา คณนํ ปูเรตฺวา สิปฺปสฺส อุปจารํ กตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา นฺหายิตฺวา วตฺถานิ ปริวตฺเตตฺวา มาตาปิตโร ปสฺสิสฺสามีติ อฏวิมชฺฌโต อฏวิมุขํ อาคนฺตฺวา เอกมนฺตํ ฐิโตว ภควนฺตํ อทฺทสฯ เอตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อทฺทสา โข’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสีติ มหาปถวิํ อุมฺมิโย อุฏฺฐเปนฺโต วิย สํหริตฺวา อปรภาเค อกฺกมติ, โอรภาเค วลิโย นิกฺขมนฺติ, องฺคุลิมาโล สรกฺเขปมตฺตํ มุญฺจิตฺวา คจฺฉติฯ ภควา ปุรโต มหนฺตํ องฺคณํ ทสฺเสตฺวา สยํ มชฺเฌ โหติ, โจโร อนฺเตฯ โส ‘‘อิทานิ นํ ปาปุณิตฺวา คณฺหิสฺสามี’’ติ สพฺพถาเมน ธาวติฯ

ภควา องฺคณสฺส ปาริมนฺเต โหติ, โจโร มชฺเฌฯ โส ‘‘เอตฺถ นํ ปาปุณิตฺวา คณฺหิสฺสามี’’ติ เวเคน ธาวติฯ ภควา ตสฺส ปุรโต มาติกํ วา ถลํ วา ทสฺเสติ, เอเตนุปาเยน ตีณิ โยชนานิ คเหตฺวา อคมาสิฯ โจโร กิลมิ, มุเข เขโฬ สุสฺสิ, กจฺเฉหิ เสทา มุจฺจิํสุฯ อถสฺส ‘‘อจฺฉริยํ วต โภ’’ติ เอตทโหสิฯ มิคมฺปีติ มิคํ กสฺมา คณฺหาติ? ฉาตสมเย อาหารตฺถํฯ โส กิร เอกํ คุมฺพํ ฆฏฺเฏตฺวา มิเค อุฏฺฐาเปติฯ ตโต จิตฺตรุจิยํ มิคํ อนุพนฺธนฺโต คณฺหิตฺวา ปจิตฺวา ขาทติฯ ปุจฺเฉยฺยนฺติ เยน การเณนายํ คจฺฉนฺโตว ฐิโต นาม , อหญฺจ ฐิโตว อฏฺฐิโต นาม, ยํนูนาหํ อิมํ สมณํ ตํ การณํ ปุจฺเฉยฺยนฺติ อตฺโถฯ

[349] นิธายาติ โย วิหิํสนตฺถํ ภูเตสุ ทณฺโฑ ปวตฺตยิตพฺโพ สิยา, ตํ นิธาย อปเนตฺวา เมตฺตาย ขนฺติยา ปฏิสงฺขาย อวิหิํสาย สารณียธมฺเมสุ จ ฐิโต อหนฺติ อตฺโถฯ ตุวมฏฺฐิโตสีติ ปาเณสุ อสญฺญตตฺตา เอตฺตกานิ ปาณสหสฺสานิ ฆาเตนฺตสฺส ตว เมตฺตา วา ขนฺติ วา ปฏิสงฺขา วา อวิหิํสา วา สารณียธมฺโม วา นตฺถิ, ตสฺมา ตุวํ อฏฺฐิโตสิ, อิทานิ อิริยาปเถน ฐิโตปิ นิรเย ธาวิสฺสสิ, ติรจฺฉานโยนิยํ เปตฺติวิสเย อสุรกาเย วา ธาวิสฺสสีติ วุตฺตํ โหติฯ

ตโต โจโร – ‘‘มหา อยํ สีหนาโท, มหนฺตํ คชฺชิตํ, น อิทํ อญฺญสฺส ภวิสฺสติ, มหามายาย ปุตฺตสฺส สิทฺธตฺถสฺส สมณรญฺโญ เอตํ คชฺชิตํ, ทิฏฺโฐ วตมฺหิ มญฺเญ ติขิณจกฺขุนา สมฺมาสมฺพุทฺเธน, สงฺคหกรณตฺถํ เม ภควา อาคโต’’ติ จินฺเตตฺวา จิรสฺสํ วต เมติอาทิมาหฯ ตตฺถ มหิโตติ เทวมนุสฺสาทีหิ จตุปจฺจยปูชาย ปูชิโตฯ ปจฺจุปาทีติ จิรสฺสํ กาลสฺส อจฺจเยน มยฺหํ สงฺคหตฺถาย อิมํ มหาวนํ ปฏิปชฺชิฯ ปหาย ปาปนฺติ ปชหิตฺวา ปาปํฯ

อิตฺเววาติ เอวํ วตฺวาเยวฯ อาวุธนฺติ ปญฺจาวุธํฯ โสพฺเภติ สมนฺตโต ฉินฺเนฯ ปปาเตติ เอกโต ฉินฺเนฯ นรเกติ ผลิตฏฺฐาเนฯ อิธ ปน ตีหิปิ อิเมหิ ปเทหิ อรญฺญเมว วุตฺตํฯ อกิรีติ ขิปิ ฉฑฺเฑสิฯ

ตเมหิ ภิกฺขูติ ตทา อโวจาติ ภควโต อิมํ ปพฺพาเชนฺโต กุหิํ สตฺถกํ ลภิสฺสามิ, กุหิํ ปตฺตจีวรนฺติ ปริเยสนกิจฺจํ นตฺถิ, กมฺมํ ปน โอโลเกสิฯ อถสฺส ปุพฺเพ สีลวนฺตานํ อฏฺฐปริกฺขารภณฺฑกสฺส ทินฺนภาวํ ญตฺวา ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา – ‘‘เอหิ ภิกฺขุ สฺวากฺขาโต ธมฺโม, จร พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายา’’ติ อาหฯ โส สห วจเนเนว อิทฺธิมยปตฺตจีวรํ ปฏิลภิฯ ตาวเทวสฺส คิหิลิงฺคํ อนฺตรธายิ, สมณลิงฺคํ ปาตุรโหสิฯ

‘‘ติจีวรญฺจ ปตฺโต จ, วาสิ สูจิ จ พนฺธนํ;

ปริสฺสาวเนน อฏฺเฐเต, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน’’ติฯ –

เอวํ วุตฺตา อฏฺฐ ปริกฺขารา สรีรปฏิพทฺธาว หุตฺวา นิพฺพตฺติํสุฯ เอเสว ตสฺส อหุ ภิกฺขุภาโวติ เอส เอหิภิกฺขุภาโว ตสฺส อุปสมฺปนฺนภิกฺขุภาโว อโหสิ, น หิ เอหิภิกฺขูนํ วิสุํ อุปสมฺปทา นาม อตฺถิฯ

[350] ปจฺฉาสมเณนาติ ภณฺฑคฺคาหเกน ปจฺฉาสมเณน, เตเนว อตฺตโน ปตฺตจีวรํ คาหาเปตฺวา ตํ ปจฺฉาสมณํ กตฺวา คโตติ อตฺโถฯ มาตาปิสฺส อฏฺฐอุสภมตฺเตน ฐาเนน อนฺตริตา, – ‘‘ตาต, อหิํสก กตฺถ ฐิโตสิ, กตฺถ นิสินฺโนสิ, กุหิํ คโตสิ? มยา สทฺธิํ น กเถสิ ตาตา’’ติ วทนฺตี อาหิณฺฑิตฺวา อปสฺสมานา เอตฺโตว คตาฯ

ปญฺจมตฺเตหิ อสฺสสเตหีติ สเจ โจรสฺส ปราชโย ภวิสฺสติ, อนุพนฺธิตฺวา นํ คณฺหิสฺสามิฯ สเจ มยฺหํ ปราชโย ภวิสฺสติ, เวเคน ปลายิสฺสามีติ สลฺลหุเกน พเลน นิกฺขมิ ฯ เยน อาราโมติ กสฺมา อารามํ อคมาสิ? โส กิร โจรสฺส ภายติ, จิตฺเตน คนฺตุกาโม น คจฺฉติ, ครหาภเยน นิกฺขมิฯ เตนสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธํ วนฺทิตฺวา นิสีทิสฺสามิ, โส ปุจฺฉิสฺสติ ‘กสฺมา พลํ คเหตฺวา นิกฺขนฺโตสี’ติฯ อถาหํ อาโรเจสฺสามิ, ภควา หิ มํ น เกวลํ สมฺปรายิเกเนว อตฺเถน สงฺคณฺหาติ, ทิฏฺฐธมฺมิเกนปิ สงฺคณฺหาติเยวฯ โส สเจ มยฺหํ ชโย ภวิสฺสติ, อธิวาเสสฺสติฯ สเจ ปราชโย ภวิสฺสติ ‘กิํ เต, มหาราช, เอกํ โจรํ อารพฺภ คมเนนา’ติ วกฺขติฯ

ตโต มํ ชโน เอวํ สญฺชานิสฺสติ – ‘ราชา โจรํ คเหตุํ นิกฺขนฺโต, สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปน นิวตฺติโต’ติ’’ ครหโมกฺขํ สมฺปสฺสมาโน อคมาสิฯ

กุโต ปนสฺสาติ กสฺมา อาห? อปิ นาม ภควา ตสฺส อุปนิสฺสยํ โอโลเกตฺวา ตํ อาเนตฺวา ปพฺพาเชยฺยาติ ภควโต ปริคณฺหนตฺถํ อาหฯ รญฺโญติ น เกวลํ รญฺโญเยว ภยํ อโหสิ, อวเสโสปิ มหาชโน ภีโต ผลกาวุธานิ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมุขสมฺมุขฏฺฐาเนว ปลายิตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย อฏฺฏาลเก อารุยฺห โอโลเกนฺโต อฏฺฐาสิฯ เอวญฺจ อโวจ – ‘‘องฺคุลิมาโล ‘ราชา มยฺหํ สนฺติกํ อาคจฺฉตี’ติ ญตฺวา ปฐมตรํ อาคนฺตฺวา เชตวเน นิสินฺโน, ราชา เตน คหิโต, มยํ ปน ปลายิตฺวา มุตฺตา’’ติฯ นตฺถิ เต อิโต ภยนฺติ อยญฺหิ อิทานิ กุนฺถกิปิลฺลิกํ ชีวิตา น โวโรเปติ, นตฺถิ เต อิมสฺส สนฺติกา ภยนฺติ อตฺโถฯ

กถํ โคตฺโตติ? กสฺมา ปุจฺฉติ? ปพฺพชิตํ ทารุณกมฺเมน อุปฺปนฺนนามํ คเหตฺวา โวหริตุํ น ยุตฺตํ, มาตาปิตูนํ โคตฺตวเสน นํ สมุทาจริสฺสามีติ มญฺญมาโน ปุจฺฉิฯ ปริกฺขารานนฺติ เอเตสํ อตฺถาย อหํ อุสฺสุกฺกํ กริสฺสามีติ อตฺโถฯ กเถนฺโตเยว จ อุทเร พทฺธสาฏกํ มุญฺจิตฺวา เถรสฺส ปาทมูเล ฐเปสิฯ

[351] อารญฺญิโกติอาทีนิ จตฺตาริ ธุตงฺคานิ ปาฬิยํ อาคตานิฯ เถเรน ปน เตรสปิ สมาทินฺนาเนว อเหสุํ, ตสฺมา อลนฺติ อาหฯ ยญฺหิ มยํ, ภนฺเตติ กิํ สนฺธาย วทติ? ‘‘หตฺถิมฺปิ ธาวนฺตํ อนุพนฺธิตฺวา คณฺหามี’’ติ อาคตฏฺฐาเน รญฺญา เปสิตหตฺถาทโย โส เอวํ อคฺคเหสิฯ ราชาปิ – ‘‘หตฺถีหิเยว นํ ปริกฺขิปิตฺวา คณฺหถ, อสฺเสเหว, รเถเหวา’’ติ เอวํ อเนกวารํ พหู หตฺถาทโย เปเสสิฯ เอวํ คเตสุ ปน เตสุ – ‘‘อหํ อเร องฺคุลิมาโล’’ติ ตสฺมิํ อุฏฺฐาย สทฺทํ กโรนฺเต เอโกปิ อาวุธํ ปริวตฺเตตุํ นาสกฺขิ, สพฺเพว โกฏฺเฏตฺวา มาเรสิฯ หตฺถี อรญฺญหตฺถี, อสฺสา อรญฺญอสฺสา, รถาปิ ตตฺเถว ภิชฺชนฺตีติ อิทํ สนฺธาย ราชา เอวํ วทติฯ

ปิณฺฑาย ปาวิสีติ น อิทํ ปฐมํ ปาวิสิฯ อิตฺถิทสฺสนทิวสํ สนฺธาย ปเนตํ วุตฺตํฯ เทวสิกมฺปิ ปเนส ปวิสเตว, มนุสฺสา จ นํ ทิสฺวา อุตฺตสนฺติปิ ปลายนฺติปิ ทฺวารมฺปิ ถเกนฺติ, เอกจฺเจ องฺคุลิมาโลติ สุตฺวาว ปลายิตฺวา อรญฺญํ วา ปวิสนฺติ, ฆรํ วา ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ถเกนฺติฯ

ปลายิตุํ อสกฺโกนฺตา ปิฏฺฐิํ ทตฺวา ติฏฺฐนฺติ ฯ เถโร อุฬุงฺคยาคุมฺปิ กฏจฺฉุภิกฺขมฺปิ น ลภติ, ปิณฺฑปาเตน กิลมติฯ พหิ อลภนฺโต นครํ สพฺพสาธารณนฺติ นครํ ปวิสติฯ เยน ทฺวาเรน ปวิสติ, ตตฺถ องฺคุลิมาโล อาคโตติ กูฏสหสฺสานํ ภิชฺชนการณํ โหติฯ เอตทโหสีติ การุญฺญปฺปตฺติยา อโหสิฯ เอเกน อูนมนุสฺสสหสฺสํ ฆาเตนฺตสฺส เอกทิวสมฺปิ การุญฺญํ นาโหสิ, คพฺภมูฬฺหาย อิตฺถิยา ทสฺสนมตฺเตเนว กถํ อุปฺปนฺนนฺติ? ปพฺพชฺชาพเลน, ปพฺพชฺชาพลญฺหิ เอตํฯ

เตน หีติ ยสฺมา เต การุญฺญํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ อริยาย ชาติยาติ, องฺคุลิมาล, เอตํ ตฺวํ มา คณฺหิ, เนสา ตว ชาติฯ คิหิกาโล เอส, คิหี นาม ปาณมฺปิ หนนฺติ, อทินฺนาทานาทีนิปิ กโรนฺติฯ อิทานิ ปน เต อริยา นาม ชาติฯ ตสฺมา ตฺวํ ‘‘ยโต อหํ, ภคินิ, ชาโต’’ติ สเจ เอวํ วตฺตุํ กุกฺกุจฺจายสิ, เตน หิ ‘‘อริยาย ชาติยา’’ติ เอวํ วิเสเสตฺวา วทาหีติ อุยฺโยเชสิฯ

ตํ อิตฺถิํ เอตทโวจาติ อิตฺถีนํ คพฺภวุฏฺฐานฏฺฐานํ นาม น สกฺกา ปุริเสน อุปสงฺกมิตุํฯ เถโร กิํ กโรสีติ? องฺคุลิมาลตฺเถโร สจฺจกิริยํ กตฺวา โสตฺถิกรณตฺถาย อาคโตติ อาโรจาเปสิฯ ตโต เต สาณิยา ปริกฺขิปิตฺวา เถรสฺส พหิสาณิยํ ปีฐกํ ปญฺญาเปสุํฯ เถโร ตตฺถ นิสีทิตฺวา – ‘‘ยโต อหํ ภคินิ สพฺพญฺญุพุทฺธสฺส อริยาย ชาติยา ชาโต’’ติ สจฺจกิริยํ อกาสิ, สห สจฺจวจเนเนว ธมกรณโต มุตฺตอุทกํ วิย ทารโก นิกฺขมิฯ มาตาปุตฺตานํ โสตฺถิ อโหสิฯ อิมญฺจ ปน ปริตฺตํ น กิญฺจิ ปริสฺสยํ น มทฺทติ, มหาปริตฺตํ นาเมตนฺติ วุตฺตํฯ เถเรน นิสีทิตฺวา สจฺจกิริยกตฏฺฐาเน ปีฐกํ อกํสุฯ คพฺภมูฬฺหํ ติรจฺฉานคติตฺถิมฺปิ อาเนตฺวา ตตฺถ นิสชฺชาเปนฺติ, ตาวเทว สุเขน คพฺภวุฏฺฐานํ โหติฯ ยา ทุพฺพลา โหติ น สกฺกา อาเนตุํ, ตสฺสา ปีฐกโธวนอุทกํ เนตฺวา สีเส สิญฺจนฺติ, ตงฺขณํเยว คพฺภวุฏฺฐานํ โหติ, อญฺญมฺปิ โรคํ วูปสเมติฯ ยาว กปฺปา ติฏฺฐนกปาฏิหาริยํ กิเรตํฯ

กิํ ปน ภควา เถรํ เวชฺชกมฺมํ การาเปสีติ? น การาเปสิฯ เถรญฺหิ ทิสฺวา มนุสฺสา ภีตา ปลายนฺติฯ เถโร ภิกฺขาหาเรน กิลมติ, สมณธมฺมํ กาตุํ น สกฺโกติฯ ตสฺส อนุคฺคเหน สจฺจกิริยํ กาเรสิฯ

เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อิทานิ กิร องฺคุลิมาลตฺเถโร เมตฺตจิตฺตํ ปฏิลภิตฺวา สจฺจกิริยาย มนุสฺสานํ โสตฺถิภาวํ กโรตีติ มนุสฺสา เถรํ อุปสงฺกมิตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺติ, ตโต ภิกฺขาหาเรน อกิลมนฺโต สมณธมฺมํ กาตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ อนุคฺคเหน สจฺจกิริยํ กาเรสิฯ น หิ สจฺจกิริยา เวชฺชกมฺมํ โหติฯ เถรสฺสาปิ จ ‘‘สมณธมฺมํ กริสฺสามี’’ติ มูลกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐาเน นิสินฺนสฺส จิตฺตํ กมฺมฏฺฐานาภิมุขํ น คจฺฉติ, อฏวิยํ ฐตฺวา มนุสฺสานํ ฆาติตฏฺฐานเมว ปากฏํ โหติฯ ‘‘ทุคฺคโตมฺหิ, ขุทฺทกปุตฺโตมฺหิ, ชีวิตํ เม เทหิ สามีติ มรณภีตานํ วจนากาโร จ หตฺถปาทวิกาโร จ อาปาถํ อาคจฺฉติ, โส วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ตโตว อุฏฺฐาย คจฺฉติ, อถสฺส ภควา ตํ ชาติํ อพฺโพหาริกํ กตฺวาวายํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิสฺสตีติ อริยาย ชาติยา สจฺจกิริยํ กาเรสิฯ เอโก วูปกฏฺโฐติอาทิ วตฺถสุตฺเต (ม. นิ. 1.80) วิตฺถาริตํฯ

[352] อญฺเญนปิ เลฑฺฑุ ขิตฺโตติ กากสุนขสูกราทีนํ ปฏิกฺกมาปนตฺถาย สมนฺตา สรกฺเขปมตฺเต ฐาเน เยน เกนจิ ทิสาภาเคน ขิตฺโต อาคนฺตฺวา เถรสฺเสว กาเย ปตติฯ กิตฺตเก ฐาเน เอวํ โหติ? คณฺฐิกํ ปฏิมุญฺจิตฺวา ปิณฺฑาย จริตฺวา ปฏินิวตฺเตตฺวา ยาว คณฺฐิกปฏิมุกฺกฏฺฐานํ อาคจฺฉติ, ตาว โหติฯ ภินฺเนน สีเสนาติ มหาจมฺมํ ฉินฺทิตฺวา ยาว อฏฺฐิมริยาทา ภินฺเนนฯ

พฺราหฺมณาติ ขีณาสวภาวํ สนฺธาย อาหฯ ยสฺส โข ตฺวํ, พฺราหฺมณ, กมฺมสฺส วิปาเกนาติ อิทํ สภาคทิฏฺฐธมฺมเวทนียกมฺมํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กมฺมญฺหิ กริยมานเมว ตโย โกฏฺฐาเส ปูเรติฯ สตฺตสุ จิตฺเตสุ กุสลา วา อกุสลา วา ปฐมชวนเจตนา ทิฏฺฐธมฺมเวทนียกมฺมํ นาม โหติฯ ตํ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว วิปากํ เทติฯ ตถา อสกฺโกนฺตํ อโหสิกมฺมํ, นาโหสิ กมฺมวิปาโก, น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, นตฺถิ กมฺมวิปาโกติ อิมสฺส ติกสฺส วเสน อโหสิกมฺมํ นาม โหติฯ อตฺถสาธิกา สตฺตมชวนเจตนา อุปปชฺชเวทนียกมฺมํ นามฯ ตํ อนนฺตเร อตฺตภาเว วิปากํ เทติฯ ตถา อสกฺโกนฺตํ วุตฺตนเยเนว ตํ อโหสิกมฺมํ นาม โหติฯ อุภินฺนมนฺตเร ปญฺจชวนเจตนา อปราปริยเวทนียกมฺมํ นาม โหติฯ

ตํ อนาคเต ยทา โอกาสํ ลภติ, ตทา วิปากํ เทติฯ สติ สํสารปฺปวตฺติยา อโหสิกมฺมํ นาม น โหติฯ เถรสฺส ปน อุปปชฺชเวทนียญฺจ อปราปริยเวทนียญฺจาติ อิมานิ ทฺเว กมฺมานิ กมฺมกฺขยกเรน อรหตฺตมคฺเคน สมุคฺฆาฏิตานิ, ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ อตฺถิ ฯ ตํ อรหตฺตปฺปตฺตสฺสาปิ วิปากํ เทติเยวฯ ตํ สนฺธาย ภควา ‘‘ยสฺส โข ตฺว’’นฺติอาทิมาหฯ ตสฺมา ยสฺส โขติ เอตฺถ ยาทิสสฺส โข ตฺวํ, พฺราหฺมณ, กมฺมสฺส วิปาเกนาติ เอวํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อพฺภา มุตฺโตติ เทสนาสีสมตฺตเมตํ, อพฺภา มหิกา ธูโม รโช ราหูติ อิเมหิ ปน อุปกฺกิเลเสหิ มุตฺโต จนฺทิมา อิธ อธิปฺเปโตฯ ยถา หิ เอวํ นิรุปกฺกิเลโส จนฺทิมา โลกํ ปภาเสติ, เอวํ ปมาทกิเลสวิมุตฺโต อปฺปมตฺโต ภิกฺขุ อิมํ อตฺตโน ขนฺธายตนธาตุโลกํ ปภาเสติ, วิหตกิเลสนฺธการํ กโรติฯ

กุสเลน ปิธียตีติ มคฺคกุสเลน ปิธียติ อปฺปฏิสนฺธิกํ กรียติฯ ยุญฺชติ พุทฺธสาสเนติ พุทฺธสาสเน กาเยน วาจาย มนสา จ ยุตฺตปฺปยุตฺโต วิหรติฯ อิมา ติสฺโส เถรสฺส อุทานคาถา นามฯ

ทิสา หิ เมติ อิทํ กิร เถโร อตฺตโน ปริตฺตาณาการํ กโรนฺโต อาหฯ ตตฺถ ทิสา หิ เมติ มม สปตฺตาฯ เย มํ เอวํ อุปวทนฺติ – ‘‘ยถา มยํ องฺคุลิมาเลน มาริตานํ ญาตกานํ วเสน ทุกฺขํ เวทิยาม, เอวํ องฺคุลิมาโลปิ เวทิยตู’’ติ, เต มยฺหํ ทิสา จตุสจฺจธมฺมกถํ สุณนฺตูติ อตฺโถฯ ยุญฺชนฺตูติ กายวาจามเนหิ ยุตฺตปฺปยุตฺตา วิหรนฺตุฯ เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโตติ เย สนฺโต สปฺปุริสา ธมฺมํเยว อาทเปนฺติ สมาทเปนฺติ คณฺหาเปนฺติ, เต มนุชา มยฺหํ สปตฺตา ภชนฺตุ เสวนฺตุ ปยิรุปาสนฺตูติ อตฺโถฯ

อวิโรธปฺปสํสีนนฺติ อวิโรโธ วุจฺจติ เมตฺตา, เมตฺตาปสํสกานนฺติ อตฺโถฯ สุณนฺตุ ธมฺมํ กาเลนาติ ขเณ ขเณ ขนฺติเมตฺตาปฏิสงฺขาสารณียธมฺมํ สุณนฺตุฯ ตญฺจ อนุวิธียนฺตูติ ตญฺจ ธมฺมํ อนุกโรนฺตุ ปูเรนฺตุฯ

น หิ ชาตุ โส มมํ หิํเสติ โย มยฺหํ ทิโส, โส มํ เอกํเสเนว น หิํเสยฺยฯ

อญฺญํ วา ปน กิญฺจิ นนฺติ น เกวลํ มํ, อญฺญมฺปิ ปน กญฺจิ ปุคฺคลํ มา หิํสนฺตุ มา วิเหเฐนฺตุฯ ปปฺปุยฺย ปรมํ สนฺตินฺติ ปรมํ สนฺติภูตํ นิพฺพานํ ปาปุณิตฺวาฯ รกฺเขยฺย ตสถาวเรติ ตสา วุจฺจนฺติ สตณฺหา, ถาวรา นิตฺตณฺหาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย นิพฺพานํ ปาปุณาติ, โส สพฺพํ ตสถาวรํ รกฺขิตุํ สมตฺโถ โหติฯ ตสฺมา มยฺหมฺปิ ทิสา นิพฺพานํ ปาปุณนฺตุ, เอวํ มํ เอกํเสเนว น หิํสิสฺสนฺตีติฯ อิมา ติสฺโส คาถา อตฺตโน ปริตฺตํ กาตุํ อาหฯ

อิทานิ อตฺตโนว ปฏิปตฺติํ ทีเปนฺโต อุทกญฺหิ นยนฺติ เนตฺติกาติ อาหฯ ตตฺถ เนตฺติกาติ เย มาติกํ โสเธตฺวา พนฺธิตพฺพฏฺฐาเน พนฺธิตฺวา อุทกํ นยนฺติฯ อุสุการาติ อุสุการกาฯ นมยนฺตีติ เตลกญฺชิเกน มกฺเขตฺวา กุกฺกุเฬ ตาเปตฺวา อุนฺนตุนฺนตฏฺฐาเน นเมนฺตา อุชุํ กโรนฺติฯ เตชนนฺติ กณฺฑํฯ ตญฺหิ อิสฺสาโส เตชํ กโรติ, ปรญฺจ ตชฺเชติ, ตสฺมา เตชนนฺติ วุจฺจติฯ อตฺตานํ ทมยนฺตีติ ยถา เนตฺติกา อุชุมคฺเคน อุทกํ นยนฺติ, อุสุการา เตชนํ, ตจฺฉกา จ ทารุํ อุชุํ กโรนฺติ, เอวเมวํ ปณฺฑิตา อตฺตานํ ทเมนฺติ อุชุกํ กโรนฺติ นิพฺพิเสวนํ กโรนฺติฯ

ตาทินาติ อิฏฺฐานิฏฺฐาทีสุ นิพฺพิกาเรน – ‘‘ปญฺจหากาเรหิ ภควา ตาที, อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที, วนฺตาวีติ ตาที, จตฺตาวีติ ตาที, ติณฺณาวีติ ตาที, ตนฺนิทฺเทสาติ ตาที’’ติ (มหานิ. 38; 192) เอวํ ตาทิลกฺขณปฺปตฺเตน สตฺถาราฯ ภวเนตฺตีติ ภวรชฺชุ, ตณฺหาเยตํ นามํฯ ตาย หิ โคณา วิย คีวาย รชฺชุยา, สตฺตา หทเย พทฺธา ตํ ตํ ภวํ นียนฺติ, ตสฺมา ภวเนตฺตีติ วุจฺจติฯ ผุฏฺโฐ กมฺมวิปาเกนาติ มคฺคเจตนาย ผุฏฺโฐฯ ยสฺมา หิ มคฺคเจตนาย กมฺมํ ปจฺจติ วิปจฺจติ ฑยฺหติ, ปริกฺขยํ คจฺฉติ, ตสฺมา สา กมฺมวิปาโกติ วุตฺตาฯ ตาย หิ ผุฏฺฐตฺตา เอส อณโณ นิกฺกิเลโส ชาโต, น ทุกฺขเวทนาย อณโณฯ ภุญฺชามีติ เจตฺถ เถยฺยปริโภโค อิณปริโภโค ทายชฺชปริโภโค สามิปริโภโคติ จตฺตาโร ปริโภคา เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ ทุสฺสีลสฺส ปริโภโค เถยฺยปริโภโค นามฯ โส หิ จตฺตาโร ปจฺจเย เถเนตฺวา ภุญฺชติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘เถยฺยาย โว, ภิกฺขเว, รฏฺฐปิณฺโฑ ภุตฺโต’’ติ (ปารา. 195)ฯ สีลวโต ปน อปจฺจเวกฺขณปริโภโค อิณปริโภโค นามฯ สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ ปริโภโค ทายชฺชปริโภโค นามฯ

ขีณาสวสฺส ปริโภโค สามิปริโภโค นามฯ อิธ กิเลสอิณานํ อภาวํ สนฺธาย ‘‘อณโณ’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อนิโณ’’ติปิ ปาโฐฯ สามิปริโภคํ สนฺธาย ‘‘ภุญฺชามิ โภชน’’นฺติ วุตฺตํฯ

กามรติสนฺถวนฺติ ทุวิเธสุปิ กาเมสุ ตณฺหารติสนฺถวํ มา อนุยุญฺชถ มา กริตฺถฯ นยิทํ ทุมฺมนฺติตํ มมาติ ยํ มยา สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา ปพฺพชิสฺสามีติ มนฺติตํ, ตํ มม มนฺติตํ น ทุมฺมนฺติตํฯ สํวิภตฺเตสุ ธมฺเมสูติ อหํ สตฺถาติ เอวํ โลเก อุปฺปนฺเนหิ เย ธมฺมา สํวิภตฺตา, เตสุ ธมฺเมสุ ยํ เสฏฺฐํ นิพฺพานํ, ตเทว อหํ อุปคมํ อุปคโต สมฺปตฺโต, ตสฺมา มยฺหํ อิทํ อาคมนํ สฺวาคตํ นาม คตนฺติฯ ติสฺโส วิชฺชาติ ปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุอาสวกฺขยปญฺญาฯ กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺติ ยํ พุทฺธสฺส สาสเน กตฺตพฺพกิจฺจํ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ มยา กตํฯ ตีหิ วิชฺชาหิ นวหิ จ โลกุตฺตรธมฺเมหิ เทสนํ มตฺถกํ ปาเปสีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

องฺคุลิมาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ปิยชาติกสุตฺตวณฺณนา

[353] เอวํ เม สุตนฺติ ปิยชาติกสุตฺตํฯ ตตฺถ เนว กมฺมนฺตา ปฏิภนฺตีติ น สพฺเพน สพฺพํ ปฏิภนฺติ, ปกตินิยาเมน ปน น ปฏิภนฺติฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ น ปฏิภาตีติ น รุจฺจติฯ อาฬาหนนฺติ สุสานํฯ อญฺญถตฺตนฺติ วิวณฺณตาย อญฺญถาภาโวฯ อินฺทฺริยานิ นาม มโนวิญฺเญยฺยา ธมฺมา, ปติฏฺฐิโตกาสํ ปน สนฺธาย อิทํ วุตฺตํฯ ปิยชาติกาติ ปิยโต ชายนฺติฯ ปิยปฺปภาวิกาติ ปิยโต ปภวนฺติฯ

[355] สเจ ตํ, มหาราชาติ ตสฺส อตฺถํ อสลฺลกฺขยมานาปิ สตฺถริ สทฺธาย เอวํ วทติฯ จร ปิเรติ อเปหิ อมฺหากํ ปเร, อนชฺฌตฺติกภูเตติ อตฺโถฯ อถ วา จร ปิเรติ ปรโต คจฺฉ, มา อิธ ติฏฺฐาติปิ อตฺโถฯ